Strona główna - artykuły
Dodano: 10 października 2005
Sosna pospolita (Pinus sylvestris) charakteryzuje się jednym z najbardziej rozległych obszarów występowanie spośród wszystkich gatunków drzewiastych. Zasięg jej w kierunku wschód-zachód rozciąga się na przestrzeni 14000 km od Hiszpanii po daleki wschód Rosji, natomiast w kierunku północ-południe jest to 2700 km od północnej Norwegii do gór Sierra Nevada w Hiszpanii.
Na półwyspie skandynawskim osiąga północną granicę lasu, a im dalej na wschód, tym północna granica występowania przesuwa się bardziej na południe. W rejonie północnej granicy zasięgu warunkiem decydującym o występowaniu lub braku jest kontynentalizm klimatu rozumiany jako brak opadów, duże spadki temperatur w zimie oraz wysokie amplitudy temperatur. Przebieg południowej granicy w znacznym stopniu zależy od warunków siedliskowych oraz od historycznej działalności człowieka.
Mimo, że sosna zajmuje ogromny areał nie możemy jej określić jako gatunku o wyjątkowo rozległej amplitudzie możliwości ekologicznych. Należy uściślić, że w ramach systematycznego określenia Sosna zwyczajna grupujemy ekotypy, które okazały się zdolne do adaptacji w lokalnych warunkach. Dlatego nie jest możliwe swobodne przemieszczanie populacji lokalnych na obszarze całego zasięgu. Przykładowo niemal całkowicie mrozoodporna sosna lapońska nie może być zastąpiona przez posiadającą wysoko cenione zalety dekoracyjne sosnę z Sierra Nevada z południowej Hiszpanii. Jednak część lokalnych populacji szczególnie pochodzących z optimum zasięgowego wykazuje znaczną plastyczność i możliwość adaptacyjną. Powszechnie uważa się za najlepszy ekotyp sosnę bałtycką (Pinus sylvestris ‘baltica’), która występuje na terenie Litwy, Łotwy, Estonii i północno-wschodniej Polski.
W Europie sosna jest w wielu krajach gatunkiem lasotwórczym. Duże znaczenie tego drzewa wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, zajmuje ona rozległe obszary stosunkowo ubogich siedlisk, mało przydatnych dla rolnictwa, na których może rosnąć niewiele gatunków drzew. Po drugie, tereny o glebach bardziej zasobnych, nadających się pod uprawy rolnicze od dawna zostały zajęte przez rolnictwo i w ten sposób wyeliminowane zostały różne gatunki drzew liściastych.
W Polsce sosna jest głównym gatunkiem lasotwórczym z 70% udziałem powierzchniowym. Zajmuje rozległe tereny na północ od linii Kraków – Tarnów – Przemyśl. W obrębie Karpat sosna występuje tylko wyspowo w Tatrach do 1570 m n.p.m., w Pieninach zajmująca stanowiska reliktowe, co najmniej od okresu subborealnego, w Beskidzie Niskim, Sądeckim dochodzi do 750 m n.p.m., tworząc „wdziary” sosnowe, czyli pionierskie stanowiska na terenie pierwotnie zajętym przez jodłę.
Sosna może żyć do około 1000 lat. W naszym kraju do niedawna wiek najstarszej zbadanej sosny wynosił 340 lat. W ostatnich latach określono wiek reliktowych sosen rosnących w Pienińskim Parku Narodowym, który wynosi 550 lat. Najstarsza na świecie sosna w wieku 810 lat, rośnie w północnej Finlandii.
Jak wcześniej wspomniałem najlepszym ekotypem jest sosna występująca w krajach bałtyckich i północno-wschodniej Polsce. W ostatnich czasach coraz więcej naukowców dochodzi do wniosku, że sosna mazurska rosnąca w Krainie Pojezierza Mazurskiego tworzy odrębną rasę. Sosna mazurska charakteryzuje się prostą, gonną, walcowatą strzałą, sięgającą do 42 m wysokości, wysmukłą spiczastą lub lekko zaokrągloną i stosunkowo nisko osadzoną koroną, delikatnym ugałęzieniem, odpornością przeciw osutce, przymrozkom i śniegołomom.
Sosna mazurska posiada dużą energię wzrostu produkując wysokiej jakości drewno. Potrafi się dostosowywać do warunków środowiska znacznie odbiegających od panujących w miejscu jej rodzimego występowania. Dzięki tej plastyczności daje w niektórych przypadkach wyniki lepsze pod względem wydajności i jakości aniżeli sosny rodzime. Tą zdolność można wiązać z jej występowaniem w strefie przejściowej między klimatem morskim a kontynentalnym. Uznana jest za ekotyp półcienisty, czyli w młodości potrafi znosić ocienienie do 50 lat, a w niektórych przypadkach nawet ponad 100 lat.
Porównując z sosną bałtycką (kurlandzką) nasza sosna mazurska zachowuje delikatniejsze ugałęzienie nawet przy luźniejszej więźbie i cieplejszym klimacie, posiada nieco więcej krzywizn pnia i wyjątkową zdolność przystosowawczą tak, że jej najwyższa jakość zaznacza się we wszystkich miejscach na świecie.
Według licznych obserwacji Grossa w Prusach Wschodnich występują dwa typy sosen różniące się kształtem koron: sosna o okrągłej koronie i sosna o spiczastej koronie. Pierwsza z nich osiąga najwyżej 35 m wysokości i do 4 m obwodu oraz odznacza się pniem u góry rozgałęzionym. Korona u niej jest stosunkowo krótka o grubych konarach. Typ ten występuje najczęściej w pobliżu Wisły. Sosna o spiczastej koronie, zajmująca tereny koło Ostródy, Olsztyna i dalej na wschód, aż po Puszczę Piską i Augustowską, dochodzi do 44 m wysokości, obwód pnia ma jednak mniejszy do 3 m. Strzała nie rozwidla się, gałęzie są stosunkowo krótkie i cienkie. Wąska i stożkowata korona zajmuje aż do ¾ długości strzały. Obydwa typy można już wyróżnić u sosen młodych. Korony większości sosen zajmują jednak miejsce pośrednie, są stosunkowo długie i zaokrąglone. Na podstawie wyników obserwacji część badaczy dochodzi do wniosku, że sosna mazurska nie tworzy jednolitej rasy, tylko mieszaninę dwóch odrębnych ras.
Najbardziej znaną wręcz legendarną odmianą sosny mazurskiej jest sosna Taborska. Termin Sosna Taborska jest raczej terminem handlowym datującym się z początków XIX stulecia. Przez Tabórz wiódł szlak napoleońskich wojsk po bitwie pod Iławą. Można przypuszczać, że w owym czasie jakiś przedsiębiorczy Francuz zwrócił uwagę na wartość tamtejszych drzew i w ten sposób narodziło się „bois du Tabre”, czyli „sosna Taborska”. To, co jest poszukiwane pod nazwą sosna Taborska jest złym surowcem na sklejkę, gdyż jest zbyt dużo drewna twardzielowego. Doskonale nadaje się ona na okleinę, gdyż piękne czerwone zabarwienie twardzieli daje duży efekt dekoracyjny. Największy zmierzony okaz sosny liczył 40,7 m. W Taborzu uzyskano kilka kłód dłużycy tartacznej o masie 8,5-9 m3. Pojęcie sosna Taborska jest najbardziej znane w Europie, jednak sosna z puszczy Piskiej nie ustępuje pod żadnym względem swojej słynnej poprzedniczce.
Trudne jest pytanie, skąd pochodzi sosna mazurska i dlaczego na tym terenie wytworzyła tak wartościową populację. Najprawdopodobniej formy sosny mazurskiej o wąskich koronach pochodzą z kontynentalnego wschodu, natomiast o szerokich koronach z południowego zachodu. Wynika z tego, że na Mazurach przebiega granica sosen pochodzących z różnych ostoi z epoki lodowcowej. Dlatego z bogatej puli genów, która jest wynikiem połączenia w epoce lodowcowej południowego i wschodniego zasięgu sosny ukształtowała się populacja przystosowana do zmiennych warunków strefy przejściowej między klimatem atlantyckim a kontynentalnym. Ponadto częste występowanie sosny na tym obszarze w lasach mieszanych bardziej sprzyja wykształcaniu się silnie rosnących jej form niż w mniej konkurencyjnych warunkach stwarzanych przez tajgę lub lasostep.
Wróć do listy artykułów
Na półwyspie skandynawskim osiąga północną granicę lasu, a im dalej na wschód, tym północna granica występowania przesuwa się bardziej na południe. W rejonie północnej granicy zasięgu warunkiem decydującym o występowaniu lub braku jest kontynentalizm klimatu rozumiany jako brak opadów, duże spadki temperatur w zimie oraz wysokie amplitudy temperatur. Przebieg południowej granicy w znacznym stopniu zależy od warunków siedliskowych oraz od historycznej działalności człowieka.
Mimo, że sosna zajmuje ogromny areał nie możemy jej określić jako gatunku o wyjątkowo rozległej amplitudzie możliwości ekologicznych. Należy uściślić, że w ramach systematycznego określenia Sosna zwyczajna grupujemy ekotypy, które okazały się zdolne do adaptacji w lokalnych warunkach. Dlatego nie jest możliwe swobodne przemieszczanie populacji lokalnych na obszarze całego zasięgu. Przykładowo niemal całkowicie mrozoodporna sosna lapońska nie może być zastąpiona przez posiadającą wysoko cenione zalety dekoracyjne sosnę z Sierra Nevada z południowej Hiszpanii. Jednak część lokalnych populacji szczególnie pochodzących z optimum zasięgowego wykazuje znaczną plastyczność i możliwość adaptacyjną. Powszechnie uważa się za najlepszy ekotyp sosnę bałtycką (Pinus sylvestris ‘baltica’), która występuje na terenie Litwy, Łotwy, Estonii i północno-wschodniej Polski.
W Europie sosna jest w wielu krajach gatunkiem lasotwórczym. Duże znaczenie tego drzewa wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, zajmuje ona rozległe obszary stosunkowo ubogich siedlisk, mało przydatnych dla rolnictwa, na których może rosnąć niewiele gatunków drzew. Po drugie, tereny o glebach bardziej zasobnych, nadających się pod uprawy rolnicze od dawna zostały zajęte przez rolnictwo i w ten sposób wyeliminowane zostały różne gatunki drzew liściastych.
W Polsce sosna jest głównym gatunkiem lasotwórczym z 70% udziałem powierzchniowym. Zajmuje rozległe tereny na północ od linii Kraków – Tarnów – Przemyśl. W obrębie Karpat sosna występuje tylko wyspowo w Tatrach do 1570 m n.p.m., w Pieninach zajmująca stanowiska reliktowe, co najmniej od okresu subborealnego, w Beskidzie Niskim, Sądeckim dochodzi do 750 m n.p.m., tworząc „wdziary” sosnowe, czyli pionierskie stanowiska na terenie pierwotnie zajętym przez jodłę.
Sosna może żyć do około 1000 lat. W naszym kraju do niedawna wiek najstarszej zbadanej sosny wynosił 340 lat. W ostatnich latach określono wiek reliktowych sosen rosnących w Pienińskim Parku Narodowym, który wynosi 550 lat. Najstarsza na świecie sosna w wieku 810 lat, rośnie w północnej Finlandii.
Jak wcześniej wspomniałem najlepszym ekotypem jest sosna występująca w krajach bałtyckich i północno-wschodniej Polsce. W ostatnich czasach coraz więcej naukowców dochodzi do wniosku, że sosna mazurska rosnąca w Krainie Pojezierza Mazurskiego tworzy odrębną rasę. Sosna mazurska charakteryzuje się prostą, gonną, walcowatą strzałą, sięgającą do 42 m wysokości, wysmukłą spiczastą lub lekko zaokrągloną i stosunkowo nisko osadzoną koroną, delikatnym ugałęzieniem, odpornością przeciw osutce, przymrozkom i śniegołomom.
Sosna mazurska posiada dużą energię wzrostu produkując wysokiej jakości drewno. Potrafi się dostosowywać do warunków środowiska znacznie odbiegających od panujących w miejscu jej rodzimego występowania. Dzięki tej plastyczności daje w niektórych przypadkach wyniki lepsze pod względem wydajności i jakości aniżeli sosny rodzime. Tą zdolność można wiązać z jej występowaniem w strefie przejściowej między klimatem morskim a kontynentalnym. Uznana jest za ekotyp półcienisty, czyli w młodości potrafi znosić ocienienie do 50 lat, a w niektórych przypadkach nawet ponad 100 lat.
Porównując z sosną bałtycką (kurlandzką) nasza sosna mazurska zachowuje delikatniejsze ugałęzienie nawet przy luźniejszej więźbie i cieplejszym klimacie, posiada nieco więcej krzywizn pnia i wyjątkową zdolność przystosowawczą tak, że jej najwyższa jakość zaznacza się we wszystkich miejscach na świecie.
Według licznych obserwacji Grossa w Prusach Wschodnich występują dwa typy sosen różniące się kształtem koron: sosna o okrągłej koronie i sosna o spiczastej koronie. Pierwsza z nich osiąga najwyżej 35 m wysokości i do 4 m obwodu oraz odznacza się pniem u góry rozgałęzionym. Korona u niej jest stosunkowo krótka o grubych konarach. Typ ten występuje najczęściej w pobliżu Wisły. Sosna o spiczastej koronie, zajmująca tereny koło Ostródy, Olsztyna i dalej na wschód, aż po Puszczę Piską i Augustowską, dochodzi do 44 m wysokości, obwód pnia ma jednak mniejszy do 3 m. Strzała nie rozwidla się, gałęzie są stosunkowo krótkie i cienkie. Wąska i stożkowata korona zajmuje aż do ¾ długości strzały. Obydwa typy można już wyróżnić u sosen młodych. Korony większości sosen zajmują jednak miejsce pośrednie, są stosunkowo długie i zaokrąglone. Na podstawie wyników obserwacji część badaczy dochodzi do wniosku, że sosna mazurska nie tworzy jednolitej rasy, tylko mieszaninę dwóch odrębnych ras.
Najbardziej znaną wręcz legendarną odmianą sosny mazurskiej jest sosna Taborska. Termin Sosna Taborska jest raczej terminem handlowym datującym się z początków XIX stulecia. Przez Tabórz wiódł szlak napoleońskich wojsk po bitwie pod Iławą. Można przypuszczać, że w owym czasie jakiś przedsiębiorczy Francuz zwrócił uwagę na wartość tamtejszych drzew i w ten sposób narodziło się „bois du Tabre”, czyli „sosna Taborska”. To, co jest poszukiwane pod nazwą sosna Taborska jest złym surowcem na sklejkę, gdyż jest zbyt dużo drewna twardzielowego. Doskonale nadaje się ona na okleinę, gdyż piękne czerwone zabarwienie twardzieli daje duży efekt dekoracyjny. Największy zmierzony okaz sosny liczył 40,7 m. W Taborzu uzyskano kilka kłód dłużycy tartacznej o masie 8,5-9 m3. Pojęcie sosna Taborska jest najbardziej znane w Europie, jednak sosna z puszczy Piskiej nie ustępuje pod żadnym względem swojej słynnej poprzedniczce.
Trudne jest pytanie, skąd pochodzi sosna mazurska i dlaczego na tym terenie wytworzyła tak wartościową populację. Najprawdopodobniej formy sosny mazurskiej o wąskich koronach pochodzą z kontynentalnego wschodu, natomiast o szerokich koronach z południowego zachodu. Wynika z tego, że na Mazurach przebiega granica sosen pochodzących z różnych ostoi z epoki lodowcowej. Dlatego z bogatej puli genów, która jest wynikiem połączenia w epoce lodowcowej południowego i wschodniego zasięgu sosny ukształtowała się populacja przystosowana do zmiennych warunków strefy przejściowej między klimatem atlantyckim a kontynentalnym. Ponadto częste występowanie sosny na tym obszarze w lasach mieszanych bardziej sprzyja wykształcaniu się silnie rosnących jej form niż w mniej konkurencyjnych warunkach stwarzanych przez tajgę lub lasostep.
Marcin Żurkowski
